chwareli dyffryn nantlle a moel tryfan

Sesiwn nesaf – Medi 18 – Karen Owen ar lenyddiaeth y Dyffryn

 

Dafydd Gwyn, Medi 11, 2013

Chwip o ddarlith oedd hon. Deuthum oddi yno yn methu credu mai ym Mhenygroes mae’r orsaf drên hynaf – yn y byd! Dyma’r tro cyntaf i mi ddeall yn iawn y cysylltiad rhwng y chwareli a’r caethweision siwgr yn India’r Gorllewin. Yma, yn Nyffryn Nantlle, y daeth traddodiad stêm y byd i ben. O Lerpwl y deuai’r pres i ariannu mentrau yn y dyffryn, doedd dim cyfalaf yn y dyffryn ei hun (rhywbeth oedden ni i gyd yn ei wybod!).

Ym 1969 y caeodd Chwarel Dinorwig, a’u cytundeb olaf oedd gwneud llechen ar gyfer y Tywysog Charles i gael ei arwisgo yn Dywysog Cymru. Caeodd Chwareli Dorothea a’r Oakley hefyd. Prynwyd Chwarel y Penrhyn gan MacAlpine a nododd fod y fan yn ‘industrial dinosour’, ac aethant ati i’w moderneiddio.

Yr hyn a wnai chwareli Dyffryn Nantlle yn wahanol i’r gweddill oedd nad oeddent dan berchnogaeth un landlord mawr, a nifer o chwareli bychan a gaed, nid un chwarel fawr. Golygai hyn fod mwy o bŵer gan y chwarelwyr yn y dyffryn hwn. Roedd ganddynt eu traddodiadau eu hunain hefyd (a’u ffyrdd eu hunain o gambyhafio!) Pan mae criwiau o bobl ifanc yn disgwyl am y bws i fynd lawr i G’narfon am beint a ffeit, maent yn parhau traddodiad sy’n dyddio’n ôl i’r G18.

Yn Nyffryn Ogwen a Llanberis, gwelwn fel yr oedd pobl fawr yn taflu arian at broblemau i’w datrys.Ym 1866, cafodd Douglas Pennant (Bethesda) ei benodi i Dy’r Arglwyddi fel Arglwydd Penrhyn. Chafodd Asheton Smith (Faenol) mo’r fath deitl, ac aeth ati i godi plas y Faenol fel petai i ddweud, “Dwi inna yma hefyd!”Ond chafodd o mo’i wneud yn Lord Vaynol.

Roedd y deinamics yn Nyffryn Nantlle yn wahanol. Ym 1874 yr ail agorodd gwaith Drws y Coed. Byddai Asheton Smith yn cyflwyno arbenigwyr o Gernyw a Sir y Fflint, roeddent hwy yn gwybod sut i ffrwydro a chodi mwyn o’r gwaelodion. ‘Cornies’ oedd yr enw roddwyd arnynt. Digwyddodd hyn cyn diwedd y G18, cyn i Chwarel y Penrhyn agor, ac yr oedd Bois y Cilgwyn yn gwybod sut i drin ffrwydron. Roedd yna lot o fynd a dod a phobl yn crwydro o un ardal i ardal arall.

Roedd angen brêns i fod yn chwarelwr. Roedd rhaid i greigiwr ddeall y graig, roedd hi hefyd yn grefft i lwytho wagen. Roedd rhaid gwybod y gwahaniaeth rhwng mân hollti a bras hollti, sut a lle i guro’r lechen. Roedd o’n waith caled, ac roedd angen sgiliau periannwyr.

Yn un o’r lluniau cyntaf a gawsom, gwelwyd ‘chwimsis’ ceffyl, sef ‘whimsey engine’.

Ar y cychwyn, roeddent yn agor y graig gyda chyn a morthwyl. Yna, symudwyd ymlaen i gael peiriannau i wneud y gwaith. John Hughes o Benygroes a wnaeth y peiriannau hyn yn Glyn Rhonwy, cai ei ‘nabod fel John y Gof. Nid ‘iliiterate blacksmith’ mohono o gwbl, roedd yn gallu sgrifennu, ond gwr uniaith Gymraeg ydoedd. John Edwards fyddai’n llunio yr olwynion i’r trolis.

Yn Nyffryn Nantlle, doedd dim arian i brynu sgiliau. Roedd dibyniaeth lwyr ar bobl leol i ddatblygu’r sgiliau. Felly John y Gof oedd y cyntaf i roi bariau wrought iron ar lein tren yn Chwarel Cloddfa Coed. Roedd y dyffryn hwn yn ‘forcing house’ i ddysgu sgiliau.

Deuai crefydd yn sgil y diwydiannu. Ym 1770, Michael Owen gyflwynodd yr achos Annibynol yn y dyffryn. Roedd o’n un o’r rhai oedd yn datblygu y gwaith copr yn Nrws y Coed.

Gwelsom lun o Ddyffryn Nantlle a’r Wyddfa yn gefndir, golygfa o 1816. Yn y tu blaen, mae melin wynt, (wrth leoliad Gogerddan Stores). John y Gof a’i gosododd. Roedd un arall uwchben y Cilgwyn ac wrth lyn y Fron. Felly roeddent yn defnyddio egni gwynt mor gynnar â hyn.

Ond dŵr oedd prif broblem chwareli Dyffryn Nantlle, er mai dŵr oedd y brif ffynhonell egni hefyd. Injan stêm oedd y peth cyntaf i ddod wedyn. Ym 1819, roedd injan bwmpio o Benbedw. Roeddent yn defnyddio injan o’r fath yn y West Indies, efo’r caethweision, a hwn oedd yn trwsio’r sugar canes. Pobl alluog oedd yn gwneud y peiriannau hyn. Rhyfedd meddwl mai o Ysgol Evan Richardson yn Gnarfon, ysgol yn yr atig, y daeth mwy nag un sgolor gafodd eu derbyn gan y Gymdeithas Frenhinol yn Llundain.

Yma, yn Nyffryn Nantlle, y daeth traddodiad stem y byd i ben. Gellir gweld injan stem yn Hawai, yn Mecsico, yn Japan, ond Chwarel Dorothea oedd y lle olaf yn y byd i injan draws Gernyweg gael ei gosod – injan heb foileri.

Yng nghanol y G19, cafwyd cymysgedd o stem a dŵr. Gellir gweld mewn paentiad, mai injan stem sy’n codi’r blociau ar yr inclein, trowyd Llyn Nantlle yn chwarel yn yr 80au.

Mae Michael Wynne Williams, rheolwr olaf Dorothea yn ddisgynnydd i John Jones Talysarn, awdur y cofiant enwog.

Bu streic yn Dorothea yn yr 1850au pan oedd y rheolwr yn ceisio dod â pheiriannau newydd i mewn. Fel y gwnaeth Emelius Alexander Young ym Methesda. John Lloyd Jones oedd mab John Jones Talysarn. Aeth un mab yn ŵr busnes, un yn weinidog, a’r llall yn ‘shady businessman’! Fo oedd pia Chwarel Penyrorsedd, a chwarel Bryneglwys ger Abergele.

Os am gael blas o fywyd chwarelwr yn y G19, darllenwch Hunangofiant Chwarelwr

• Robert Williams, Caer Engan. 1896 – 1901, yn Cymru Goch (Archifdy Caernarfon)

Roedd ‘white collar crime’ mor hawdd yng Nghymru. Roedd cymaint o gwmniau dan y Board of Trade. Mi fydde John Lloyd Jones yn prynu chwarel, derbyn lot o bres gan bobl, deud sori wrthynt, fod y fenter wedi methu. Cai y receivers i mewn, yna byddai’n gwerthu’r chwarel yn ôl iddo fo’i hun!! Efo Penyrorsedd a’r Fron, fe wnaeth hyn 3 gwaith!.

Ỳn Nyffryn Nantlle, yn niffyg landlord, roedd gan y chwarelwr cyffredin fwy o gyfle i reoli chwarel a mynd yn ddyn busnes. Rhaid cofio – cyn mynd yn rhy feirinadol – fod ethics busnes Fictorianaidd yn wahanol i heddiw, ond dim ond i ryw raddau!

Ỳr hunangofiant gorau yn Saesneg o’r G19 yw gan y cloddiwr aur Awstralaidd,

Robert Roberts, (y Sgolor Mawr) Confessions of a Wandering Scholar. Mab i was fferm yn Ninbych oedd o, ac yn alchoholig. Aeth i Goleg y Bala i fod yn weinidog, ac yna mynd i’r chwarel.

Gwelsom luniau o geffylau yn cael ei defnyddio yn y chwarel tan yn eitha diweddar.

Teddy boys fyddai’n gofalu am y rhain yn aml, tan y 60au. Y Grand Finale yn Dorothea oedd ceisio denu ymwelwyr i’r chwarel, a’r ceffyl (Holly neu Duke) oedd yr atyniad mawr.

Gwelsom lun o hen injan stêm yn Chwarel y Penrhyn (sydd bellach yn Amgueddfa Llanberis). Mae fel un fyddai mewn ffatri gotwm. Technoleg arall ar ddiwedd y G19 oedd blondin i godi rwbel. Technoleg o’r Alban oedd hyn. Cwmni Hendersons o Aberdeen (sydd nawr yn gwenud oil rigs). Deuai motors trydan o Gaeredin. Roedd Dyffryn Nantlle yn deall sut i dderbyn technoleg arall. Roedd digon o Gymry Cymraeg ymysg y manijars. Dynion dosbarth canol oedd y manijars, nid pobl fawr.

Cludiant

Ers cyfnod y Rhufeiniaid, mae mulod neu geffylau wedi bod yn cludo nwyddau i Foryd neu Gaernarfon. Ddiwedd y G18, roedd 200 o droliau y dydd o’r chwarel i’r mor. Roedden nhw eisiau gwneud rheilffordd, ond roedd ffraeo. Roedd gan bobl Lerpwl fwy o arian a sgiliau.

Y Nantlle Railway oedd y rheilffordd gyhoeddus gyntaf yng Ngogledd Cymru (efo ceffylau). Robert Stephenson (ewythr y peiriannydd enwog) a’i gosododd. Arian Lerpwl oedd yn talu amdani – arian caethwasiaeth. Yr arian o’r West Indies a greodd chwareli Dyffryn Nantlle a Dyffryn Ogwen. Awn ar ôl Samuel Holland, Stiniog.

Roedd digon o allu a sgiliau yn Nyffryn Nantlle, ond nid y cyfalaf. Doedd dim system fancio. Doedd yna ddim pobl fonedd yn chwilio am gael agor chwareli yma. Lle oedd yr arian yn y dyffryn? (hy os oedd o yno o gwbl)

Pan oedden nhw’n datblygu Durham e.e.roedd y Ddinas yn Llundain yn cyfarwyddo – this is where your money goes.

Ond yn Gogledd Cymru, roedd pob dimau yn dod o Lerpwl. Yno roedd y cyfalaf, a hwnnw yn dod o’r West Indies.

Mae llun o ganol y G19, sydd yn dangos cei Caernarfon, trol (o Glyn Rhonwy) a wagen lein. Roedd y rheilffordd yn mynd yn syth i’r porthladd. Ym 1866, dyma’r London and North Western Railway Company yn sugno trafnidiaeth oddi wrth y Nantlle Railway i fynd i Lerpwl neu Birmingham. Llai o drafnidiaeth yn hwylio wedi hynny, a llawer gormod o ddibynniaeth ar Euston. Roedd yna bolisi iaith o beidio cael pobl uniaith Gymraeg yn gweithio iddynt.

Ffaith ddifyr yw mai Siop Griffiths, Penygroes yw’r orsaf lein hynaf YN Y BYD. Roedd yn dafarn ym 1829. Roedd sôn fod Samuel Holland (o Stiniog/ Lerpwl) yn cael paned y de yn y dafarn. Dechruodd siarad efo Henry Archer o Ddulyn (mab trysorlys Cyngor Dulyn) ac roedd am gymryd lês. Dywedodd Holland, “You’d be better off making a railway from Ffestiniog to Porthmadog” a dyna wnaeth. Ond mae Siop Griffiths yn hŷn na Liverpool Road ym Manceinion (sy’n honni bod yr hynaf yn y byd, lle mae’r Science and Industry Musuem), mae’n hyn na Lime Street yn Lerpwl, ac yn Mount Clair yn Baltimore!

Mae CADW wedi rhestru Siop Griffiths.

Mae’n ddifyr cymharu lluniau John Thomas (Lerpwl) sy’n portreadu yr hen Gymru fodern, a lluniau Geoff Charles, sy’n dangos yr hen Gymru yn dirywio.

Yn hen barics Pen Bryn, mae olion Canol Oesol yn y seiliau.Mae ffermdy o’r G18 yn wynebu y Barics. Mae modd cymharu Cyfrifiad i lle oedd pobl yn byw.e,e yn 1871, roedd yr air space i bob aelod o’r barics yn llai na’r hyn oedd gan yr Iddewon yn Auchwitz.

Boom towns oedd y trefi hyn ar y pryd.

Yn yr 1860au a 1870au, roedd ffosydd, a phobl yn y stryd wedi meddwi. Byddai pobl yn mynd i capel fore Sul yn gorfod cerdded dros eu cyrff. Roedd fel yr hen Wild West!

Ym 1868, roedd etholiad, a mab Arglwydd y Penrhyn yn sefyll dros y Toris yng Nghaernarfon. Yn ol y papurau, cafodd ‘respectable hearing’ ym Methesda, Bangor a Chaernarfon. Ond cael ei beltio a gafodd gan chwarelwyr Dyffryn Nantlle! Roedd y Liberal, Darbyshire wedi gofyn iddynt ddangos parch, ond i’r diawl ag o oedd agwedd pobl Dyffryn Nantlle. Traddodiad annibynol iawn a berthyn i’r dyffryn, dydy o ddim yn lle parchus.

Mae yma elfen gref o gambyhafiaeth ac annibyniaeth.

Gwelsom luniau o fythnynod bychain yn Drws y Coed (y lle diwydiannol cyntaf yn y dyffryn). Tai i fwynwyr o Amlwch oedd y rhain yn yr 1830s. Roedd traddodiad o fyw yn annibynnol, ar y tir comin, uwch ben Penygroes. Mindset pobl Rhostryfan yn annibynnol. Yn Kew, ceir manylion cau’r tiroedd comin. Yr arglwyddi wnaeth hyn a dwyn tir y dosbarth gweithiol. Ond roedd y dosbarth gweithiol yn gwneud dipyn go lew o hyn eu hunain. Roedd pobl Llundain a Newborough yn caniatau hyn i raddau helaeth. Gwelent fod pobl yn gweithio yn galed, yn dwyn y tir, yn creu gerddi. Roedd o fudd iddyn nhw fod hyn yn digwydd. Roedd y tir yn cynnal y math o bobl yr oeddent eu hangen i fod yn chwarelwyr.

Doedd dim cyfraith yn erbyn y math yma o beth.

Darllenwch am Griffith Davies, y mathemategydd enwog o’r Groeslon, “Guto Dafydd”.

Byddai’n sgwennu at y gweision sifil yn Islington, “I have sprung from the stock of these people”.

Gwelsom lun o Ty’n Llwyn, rhwng Rhosgadfan a’r Waunfawr, Eto, mae CADW efo gorchymyn cadwraeth ar hwn.

Treddafydd yn Penygroes, rhes o dai diwydiannol, y cyntaf yn y dyffryn. Dafydd Griffith gododd y rhain, a rhai tebyg yn Neiniolen. Aeth yn alltud wedi troi’n fethdalwr.

Ger gwaelod Ffordd y Sir ym Mhenygroes, gwelir enghraifft o dai America, steil Wisconsin. Mae tai Dakota yn Llanberis.

Yn sgil y Chwyldro Diwydiannol, capeli yn cael eu sefydlu, Ym 1821 y cafwyd capel cyntaf John Jones. Y capel ar dde, a’r siop ar y chwith (Duw a Mamon!) Fanny oedd yn cadw’r siop, gan nad oedd incwm i bregethwr bryd hynny. Wedi i’r chwarel lyncu y siop a’r chwarel, codwyd yr ail un – Gogerddan Stores. Department store yn Nhalysarn! Roedd cyfoeth yno gan mlynedd yn ôl. Boom towns oeddent fel Colorado neu Saudi Arabia heddiw. Rhwng Hyfrydle a Station, roedd 30 o siopau tan y 30au. Rydym yn dal i fyw efo canlyniadau y Wall Street Crash.

Y Byd Mawr.

Roeddem yn allforio llechi a gwybodaeth. Mae Gilbert Williams yn arbenigwr ar Rosgadfan, ond yn gwybod llai am Rostryfan. Ond gwell gan Dafydd Gwyn gael byd olwg.

Dangosodd lun o New Amsterdam (neu Efrog Newydd yn ddiweddarach). Teils coch sydd ar y tai, ond llechi sydd ar yr eglwys. Os oedd llechi o’r Cilgwyn yn oes y Rhufeiniaid, rhai yn Bath yn y Canol Oesoedd, ydi o’n afresymol meddwl mai llechi Cymraeg sydd yn y llun o New Amsterdam yn 1674? Heb farchnad eang, fyddai Dyffryn Nantlle ddim wedi datblygu.

Aeth y dechnoleg o Ddyffryn Nantlle i Ffrainc. Beth oedd y cysylltiad rhwng chwarel yn Ffrainc a Dyffryn Nantlle? Roedd pobl o Baris yn dod i Ddyffryn Nantlle i weld be oedden ni yn ei wneud yn ein chwareli. Roedd Cymru ar y blaen efo technoleg chwarelyddol.

cynefin a chymuned 5 – archeoleg

Sesiwn nesaf – Medi 11, Dafydd Gwyn, archeoleg y chwareli

Dipyn o her oedd ennyn fy niddordeb mewn archeoleg – pwnc na fu gen i iot o ddiddordeb ynddo, ond fe lwyddodd Rhys Mwyn i wneud hynny. Ei ddiffiniad o Archeoleg oedd ‘astudiaeth o hanes dyn drwy gloddio safleoedd ac astudio gwrthrychau’ neu ‘astudiaeth o hanes a diwylliant dyn drwy astudio olion materol dyn’.

Hmm, mae gen i ddiddordeb mewn hanes a diwylliant, felly falle nad ydyw’n gwbl amhosib i mi wrando ar Rhys Mwyn am awr o leiaf. Roedd yn help fod ganddo luniau i gyd fynd â’i sgwrs. Rhannu wnaeth o ar y dechrau rhai o’r darganfyddiadau. Y llun cyntaf oedd sgerbwd dynol a ganfyddwyd yn 2012 ar fferm yn Llanbedrgoch, yn mynd yn ôl i gyfnod y Llychlynwyr. Nid yw’r esgyrn o hyd yn goroesi, e.e. Yn safle’r Hendre yng Nghaernarfon, dim ond y tyllau lle roedd y beddau a welir, mewn tir asidig, nid yw’r esgyrn yn para.

Cawsom weld llun o gallestr (fflint) a ddefnyddiwyd fel offer i wneud pethau.

Y gromlech gynharaf yng Ngogledd Cymru yw un yn Nyffryn Ardudwy sydd yn dyddio’n ôl i 3,500 C.C. Ar yr arfordir mae’r olion i’w gweld, nid oes dim yn Nhrawsfynydd a Dolgellau. Gwelsom lun o gyllell fetal (Llychlynwyr), ac arian Rhufeinig. Pan ddown o hyd i arian Rhufeinig, nid yw hynny o reidrwydd yn dystiolaeth fod Rhufeiniaid wedi bod yno. Prawf ydyw fod rhywun o bosib wedi marchnata gyda Rhufeiniaid, a bod y darn arian wedi dod i law rhywun yn yr ardal honno. Erbyn 383 – 393 OC, roedd y Rhufeiniaid wedi mynd.

Er roedd Lladin yn dal i gael ei ddefnyddio ar gerrig beddi e.e. Eglwys Penmachno ac ar gerrig Anelog. Mae hyn yn dynodi statws.

Y llun mwyaf gwefreiddiol i mi oedd peth bach sgleiniog cain 3 modfedd a ddefnyddiwyd i gario allweddi. Gwrthrych ganfyddwyd yn ddiweddar yn y mawn yw hwn sy’n perthyn i 1500. Yn Cwmpennaner y’i cafwyd, ar safle Maredydd ap Ieuan, cyn deidiaid teulu’r Wynniaid. Mae’n dangos ffasiwn y dydd ac wedi ei wneud o efydd. Mae rhai gwrthrychau yn goroesi yn well na’i gilydd, ee, lledr.

Mae’r tameidiau cyntaf o haearn a gafwyd yng Ngogledd Cymru wedi eu canfod ym Mhen y Gogarth lle roedd gwaith copr. Yn 1500 CC roedd pobl yn eu trin, yn eu hidlo, ac yn y gwaddod y mae haearn. Os ydynt yn trin copr, yn y broses mae haearn yn dod allan.

Cawsom weld llechi to (o’r Cilgwyn) ddefnyddiwyd ar faddondy yn Nhremadog. Roedd y Rhufeiniaid yn defnyddio llechi, ond nid y Celtiaid. Grug neu wellt oedden nhw yn ei ddefnyddio. Yn Segontium, gwelwyd llechi.

Yn y llun olaf, roedd Rhys wedi neidio cryn dipyn ymlaen, gan ddangos peilons gwaith copr yng Nghwm Bychan, Aberglaslyn. Mae popeth, pob olion dynol o ddiddordeb i archeolegwyr.

Yn yr ail hanner, gwelsom lun o chydig o gotiau chwarelwyr ar ôl mewn cwt yn Ninorwig. Pan gaeodd y chwarel, gadawyd popeth fel ag yr oedd. Gyda’r chwarel wedi cau (ym 1979), doedd dim diben mynd a’r offer efo nhw. Fe’i gadawyd yno. Gwneud y llwyfan lechen ar gyfer arwisgo Prince Charles oedd y gwaith dwytha i’w wneud yn Ninorwig.

Aeth Rhys yn ei flaen i ddangos tystiolaeth mwy diweddar o hanes dyn. Y symbol ‘A’ am Anarchiaeth yn Chwarel Dorothea, lle roedd pobl yn cwrdd yn yr 80au (20ed ganrif) i gael rêfs. Ger Pont Reilffordd yn y Bala, mae symbol yr FWA. Gwelir graffiti FWA ar y bont reilffordd ym Machynlleth a’r geiriau Lone Wolf. Aelod o’r FWA oedd Lone Wolf. Mae hwn i gyd yn hanes.

Soniwyd am Fantell Aur Yr Wyddgrug, a chafwyd trafodaeth amdani. Yr hyn sy’n bwysig amdani yw yr hanes mae’n ei gynrychioli – fod rhywun yn yr ardal honno yn ddigon pwysig ryw bryd i wisgo y fath beth. Doedd yr Wyddgrug 2,000 CC ddim yn lle diarffordd.

Gwerth gwrthrych yw’r wybodaeth mae’n ei drosglwyddo inni.

Awgrymodd 2 lyfr da inni eu darllen:

Ar y diwedd, cawsom gyfle i weld gwrthrychau yr oedd Rhys wedi dod a hwy gydag o, a mawr oedd y diddordeb yn y rhain.

Roedd yn goblyn o noson ddifyr, yn rhannol oherwydd brwdfrydedd Rhys am y pwnc, ond fe agorodd fy llygad i i faes nad oeddwn wedi mentro iddo o’r blaen. Y tro nesaf yr awn am dro, yn ogystal â gwerthfawrogi yr olygfa, boed inni edrych ar yr hyn sydd wrth ein traed – does wybod beth ddown ni o hyd iddo!

cynefin a chymuned 4 – hanes

4,500 o flynyddoedd mewn 2 awr!

SESIWN BOB MORRIS 10 Gorff 2013

Mae yna naws arbennig i’r sesiynau Cynefin a Chymuned. Rydan ni yn clywed darlithoedd radical i gyfeiliant côr gorau’r dyffryn, Lleisiau Mignedd (sy’n ymarfer yn y stafell drws nesaf) tra’n mwynhau paned a chacen, a diod ysgaw. Diolch i Menna Machreth am ddarparu’r enllyn y tro hwn – danteithion pecan. Diolch i’r aelodau fenga hefyd am ddarparu’r baned. Mae hwn yn datblygu yn gynllun profiad gwaith tra effeithiol!

Doedd o fawr o syndod fod deg wedi dod i sesiwn ola’r tymor hwn, gan fod Bob Morris yn dipyn o seleb yn y cylchoedd hyn. Mae ei wybodaeth yn ddi-ben draw, ac mae’n siaradwr mor ddifyr.

Hanes oedd testun Bob – o’r Oes Efydd i’r Rhyfel Byd I (mewn 2 awr), ac oherwydd rhychwant y testun, chafwyd ddim toriad yn y canol y tro hwn! Ond roedd yn fater balchder fod modd olrhain hanes dynoliaeth yn Nyffryn Nantlle yn ôl i’r Oes Efydd. Rhwng Gelli Ffrydiau a Drws y Coed, mae patrymau caeau hynafol.

Caer Engan – bryngaer o’r Oes Haearn

Roedd gan Bob sleidiau hefyd, a thynnodd ein sylw gyntaf at Gaer Engan (ynganer En-gan) sydd dros y ffordd i Pant Du. Saif ar ben craig naturiol. Gellir gweld olion llechweddau serth, ac mae ei lleoliad ar lan yr afon Llyfnwy yn arwyddocáol. Er i mi gael fy addysg yn Nyffryn Nantlle, chefais i erioed wybod am hon yn yr ysgol, oedd dafliad asgwrn o’r gaer. Does dim olion fel Tre’r Ceiri yma, ond dangosodd lluniau Bob mor allweddol oedd y safle – yr Eifl i un cyfeiriad, a golwg glir o’r Wyddfa o gyfeiriad arall.

Cymdeithas hamddenol o ffermwyr oedd yma a does dim tystiolaeth o arfau.

Yn Iwerddon, roedd Oes yr Haearn yn gyfnod o arweinwyr milwrol grymus, ac mae hyn i’w weld yn eu mytholeg gyda Cuchulain. Yn Llen Cymru, ar wahan i Ysbaddaden Bencawr a aberthwyd er mwyn y llwyth, dydi hyn ddim yn ffenomena mor amlwg.Mae’r Mabinogi wedi eu hail-wampio, ac mae stamp mwy diweddar arnynt (G12- G13).

Fferm Cefn Graianog (ger Pant Glas) – fferm o’r Oesoedd Canol

Bu cloddio archeolegol yma gan GAT ym 1974-75 gan Richard White a Richard Kelly, a chafwyd canfyddiadau diddorol. Roedd modd – o astudio’r pridd – ganfod cryn dipyn am ffordd o fyw y rhai fu yma. Roedd 4 adeilad pren – Beudy, Ydlan, tŷ a Stabl. Drwy archeoleg fywydegol, mae modd canfod beth oedd amgylchedd naturiol yr ardal. Roeddent yn bwyta pysgod, er eu bod dipyn o bellter o’r mor. Roeddent yn mwynhau gwin ysgaw. Gwenith spelt oeddent yn ei fwyta, er y credid nad oedd hwn yn tyfu yng Nghymru, ond yn fwy nodweddiadol o Ddwyrain Ewrop. Fe’i plannwyd yn ddiweddar, a chanfod ei fod yn tyfu yma. Gyda llaw, bu newid yn yr hinsawdd tua 1250. Trodd yn oerach a gwlypach.

Does dim tystiolaeth ddogfennol o fferm Cefn Graianog. Roedd llawer o’r tir yn perthyn i Glynnog Fawr, gan fod hen fynachlog yno, ac roeddent yn dirfeddianwyr mawr. Roedd eu dylanwad yn seciwlar felly, yn ogystal â chrefyddol. Caent elw o dwristiaeth – dyna pam oedd cymaint o alw am greiriau seintiau, gan fod rhain yn gyrchfan pererinion – twristiaid yr oes! Roedd Clynnog ar y ffordd i Enlli.

Eglwys Gredfyw Sant, Llanllyfni

Cyn bod sôn am Benygroes, roedd Llanllyfni yn hen. Mae’r eglwys yn hynafol iawn, a’r hen borth yn mynd yn dyddio’n ôl i’r G13. Mae’r plygain yn dal yn fyw yno. Yn G19, Robert Ellis oedd y clochydd, bardd gwlad ac awdur sawl carol blygain.

Cawsom weld lluniau o argraffiad cyntaf fersiwn Guest o’r Mabinogi, megis creu Blodeuwedd (1848), a difyr meddwl fod y bedwaredd gainc wedi cael ail wynt gan y Theatr Genedlaethol gyda Blodyn a Blodeuwedd. Cawsom restr o enwau sy’n tynnu sylw at gysylltiadau yn Arfon efo’r 4edd gainc.e.e fferm Lleuar a Bryngwydion. Cyfeiriadau toponimig y gelwir y rhain lle mae lle ac enw yn gysylltiedig. Roedd Saunders Lewis yn dal fod marw Pryderi (arglwydd y Deheubarth) gan Fath (o Wynedd) yn bropoganda yr oes – er mwyn plesio Llywelyn, a Llys Gwynedd.

Yr oedd llysoedd brenhinol yn yr ardal, megis Baladeulyn. Sut y gwyddom? Oherwydd fod cofnod ohono. Daeth Edward I i aros yno tra roedd Castell Caernarfon yn cael ei godi yn 1284. Ym mis Mehefin, roedd Edward yn cael ei benblwydd, ac aeth ar goll wrth fynd am Faladeulyn. Cafodd gyfafrwyddyd gan hen ŵr, a thalodd 2 swllt iddo am ei help. Mae cofnod o hyn i’w weld yn Kew.

Cwmwd oedd yr uned wleidyddol bwysicaf yn yr Oesoedd Canol. Sylfaen perchnogaeth tir yng Nghymru oedd ‘gafael’ – daliad tir a feddai’r unigolyn. Fel rheol,

deuai hwn i’w ran fel aelod o ‘wely’ neilltuol – cylch disgynyddion yr un hynafiaid. Yn hytrach na throsglwyddo’r tir i’r cyntaf anedig, roedd cyfraith Gymreig yn rhannu eiddo’r tad rhwng y meibion (ond wedi’r 3edd genhedlaeth, roedd y dalaidau yn cael eu had-drefnu yn gyfartal). Lle nad oedd tir gwelyog, tir yn perthyn i’r Tywysogion ydoedd, a phobl yn denantiaid i’r Brenin.

1352 – Arolwg Daliadaeth Tir – Yr ‘Extenta’ neu’r ‘Stent’ ar lafar.

Gwnaeth y Goron arolwg o diroedd ac eiddo Sir Gaernarfon, wedi’r goncwest (dyna pryd daeth Sir Gaernarfon i fodolaeth) Cwmwd Uwch Gwyrfai oedd o cynt.Ceir manylion diddorol yno, yn cynnwys y trethi oedd yn rhaid i’r deiliaid eu talu i’r Brenin.

Mynd o lys i lys wnai’r Tywysog a’i bobl, gan fwyta popeth oedd yno fel locustiaid, a symud ymlaen i lys arall. Ond roedd pobl yn byw yn y llysoedd hyn i ofalu am y tir a’r da.

1536 – Y Ddeddf Uno

Wedi 1536 a’r Ddeddf Uno, diflannodd y drefn hon a mabwysiadwyd y drefn Saesneg. Twf y stadau tirog modern a geir, gyda teuluoedd Cymreig yn manteisio ar drefn etifeddiaeth cyfraith Lloegr – y ‘primogenitus’, etifeddiaeth y cyntaf anedig. Cafwyd priodasau ‘strategol’ i helaethu’r ystadau, fel yn achos Glynllifon, y Faenol, Bryncir ac eraill.

Y Bryncir oedd y stad bwysig i Ddyffryn Nantlle.

1838 Arolygon Deddf y Degwm

Ym 1836, cafwyd deddf oedd yn ei gwneud yn orfodol i’r degwm a dalwyd i’r eglwys gael ei dalu mewn arian. Cyn hyn, roedd modd ei dalu mewn cynnyrch megis gwenith a chaws a wyau hyd yn oed. Felly roedd rhaid gweithio allan faint ddylai bawb ei dalu. Rhwng 1838 a 1845, cafwyd arolwg hynod fanwl o berchnogaeth a defnydd tir drwy Gymru a Lloegr. Ym 1841 y gwnaed un Llanllyfni a dengys y Dosbarthiad Degwm fod 58 o dirfeddianwyr ym mhlwyf Llanllyfni y flwyddyn honno. Mae arolwg 1841 yn un hynod bwysig. Gwnaed syrfei o bob plwyf, a cheir map yn dangos bob cae, pwy oedd y tenant a beth a dyfwyd. Does dim byd tebyg wedi hyn tan 1930au pan wnaed Land Use Survey

Twf Diwydiant

O’r G18 mae’r economi yn newid, o’r gwledig i’r diwydiannol. Cafwyd cloddio am gopr yn Nrws y Coed, a chwareli llechi yn y Cilgwyn. Pobl fusnes ddeuai o bell i fuddsoddi yn y gweithfeydd hyn, ac i geisio ennill cyflog o’r graig. Datblygodd clymaid o chwareli canol y dyffryn, o’r Gloddfa Glai i Benyrorsedd. Byddai pobl leol yn helpu i hwyluso hyn.

Tyfodd cymunedau diwydiannol ar hyd yr ardal, yn cynnwys Talysarn, Nantlle, Rhosgadfan, Rhostryfan, Carmel a’r Groeslon. Pentref Penygroes oedd y canolbwynt, oedd yn cyplysu’r ardal a’r rheilffordd, sef y tramffordd ceffyl (y Ffordd Haearn). Dwy droedfedd o led oedd hi, ac fe’i sefydlwyd gan bobl leol, oedd yn mynd at y farchnad arian yn Lerpwl i ddenu rhai i’w ariannu. Mae’n rhedeg yn gyfochrog â Lon Eifion. Fe’i agorwyd ym 1828 o Dalysarn i Gaernarfon.Ym 1867, cafwyd rheilffordd ager y LNWR, London and North Western Railway, o Afonwen i Gaernarfon ac fe’i ymestynnwyd i Dalysarn ym 1872

• steision Nantlle y’i galwyd, i gludo llechi.

  Ceir enwau y chwareli yn Arolwg C’von and Denbigh ym 1873.

Cafwyd lluniau o rai o’r peiriannau yn Chwarel Dorothea, sydd o ddiddordeb hanesyddol. Y Cornish Engine (1904) oedd yn pwmpio dwr o’r twll. Yn niwedd Oes Fictoria, bu ymdrech i ddraenio y llyn isaf. Dywedodd John Dilwyn mai taid ei wraig oedd Thomas Williams Gwynfa, a chafodd raw arian i gofnodi’r achlysur! Yn yr oes hon y codwyd Plas Talysarn i Robinson, perchennog y chwarel, lle roeddent yn byw fel boneddigion. Adfail yw’r lle bellach, er y gellir gweld teils y stablau o hyd. Ym mhen arall y lein yng Nghaernarfon y gwelir Gweithdy Haearn de Wintton, lle gwnaed lot o offer y chwarel, a’r olwyn ddwr. Ac yn y porthladd yr oedd y llongau y canodd J.Glyn Davies (Fflat Huw Puw) iddynt.

Diwylliant a Chymdeithas

Ym 1886 cafwyd y Caernarvonshire Postal Directory sy’n rhoi darlun inni o’r mathau o fasnachu a gwasanaethau oedd ym Mro Eryri. Pentref gwasanaethu oedd Penygroes, efo 1 argraffydd, 2 asiant yswiriant, banc, 6 cigydd, 9 dilladydd, 7 crydd, 2

fferyllydd, 26 groser, 3 gwesty dirwest, 5 ironmonger, 2 feddyg, 1 llawfeddyg, 2 blastrwr, 2 bobydd, 1 sadlwr, 1 saer maen, 6 siopwr, 8 tafarnwr, 5 teiliwr, 2 ysgol, 1 watchmaker, 2 driniwr gwallt, 1 swyddfa post, 1 towr llechi – a dim un cyfreithiwr!

Erbyn yr 1890, roedd oes y stadau mawr yn dechrau dod i ben, a dirwasgiad yn y byd amaethyddol. Ceid cig o’r Ariannin a’i rewi, ŷd a gwenith o’r UDA – miloedd o dunelli ohono. Codwyd treth marwolaeth (death duties). Ar Orffennaf 13,1895, cafwyd arwerthiant o eiddo Stad Bryncir – fe’i cynhaliwyd yng Ngwesty’r Sportsman yng Nghaernarfon (lle mae’r Cyngor Sir rwan) ger Pen Deitsh. Ceir enwau’r caeau – yr Egal, Cae Bonc, Cae ty ucha,Gors, Cae Eithin. Gwerthwyd 4,500 o erwau hefyd yn Rhagfyr 1895 yn Neuadd y Plwyf, Cricieth.

Mewn llenyddiaeth, ceir portreadau Glasynys o wyliau traddodiadol gwledig. Roedd patrymau hamdden gwledig a’r newid i’r dull lled drefol. Cafwyd twf y cor, y band a’r tim peldroed gyda chynnydd diwydiant, corau a cherddorion nodedig (e.e. Mary King Sarah a’r Brodyr Francis). Ymysg llenorion y bröydd chwarelyddol mae Glasynys, Dic Tryfan, Kate Roberts, John Gwilym Jones, Silyn Roberts, R.Williams Parry, T.H.Parry-Williams, Gwilym R. Jones a Mathonwy Hughes. Cafodd crefydd hefyd ddylanwad mawr ar y fro. Un capel enwog yw capel John Jones, Talysarn.

Newid pellach mewn cymdeithas

Cafwyd penllawn a thrai y diwydiant llechi; radicaliaeth wleidyddol ar ei amryfal ffurfiau; Rhyfel Byd I a’r ‘rhwyg o golli’r hogiau’; chwalfa’r stadau mawr a bri ar fferm deuluol; dirwasgiad y 30au; diweithdra ac anfantais (dadansoddiad Dylan Pritchard o economi Arfon); problemau iechyd – diciau yn y fro; trawsnewid wedi Rhyfel Byd II – Dyffryn Nantlle heb y chwareli; y daith dros y diwaith; arallgyfeirio a chynllunio economaidd; cydberthynas cadwraeth a datblygiad economaidd fodern – heb sôn am y mewnlifiad!

Gweler Dyffryn Nantlle – Landscape of Neglect, am yr hyn sy’n digwydd i gymdeithasau ôl-ddiwydiant.

cynefin a chymuned rhan 3 – cymdeithas

‘SHAME ABOUT THE PEOPLE”

 Shan Ashton, Gorffennaf 2

“Nid dynes parlwr ydi Shan!” oedd geiriau mab yng nghyfriath Shan wrth ei fam (gweler fan hyn am fwy o dystiolaeth!).

Ac mae hynny yn crisalu ei chymeriad. Gwraig y gegin gefn yw hi, mewn mwy nag un ystyr. Dydi hi ddim wedi cael cydnabyddiaeth pobl grand y parlwr, a tydi hi ddim mo’i eisiau ychwaith.

Yn y gegin gefn mae’n dymuno bod, yn torchi ei llewys, yn siarad efo merched eraill, ac yn trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth wirioneddau oesol.

Yn nhrydedd sesiwn Cynefin a Chymuned, dangosodd Shan ffilm inni am gymuned Ladakh draw yn yr India. Ond wrth siarad am Ladakh, roedd yn traethu’n huawdl am y tebygrwydd rhyngddi â’i chymuned enedigol hi yn Nhregaron, ac roedd rhywbeth cwbl ffres yn y darlun hwn o Ladakh a chors Caron!

Y gwirionedd mawr am drigolion Ladakh yw eu bod yn deall eu cynefin. Maent yn adeiladu eu tai o ddeunydd o’u cwmpas (ac mae pawb yn gallu codi tŷ). Maent yn hunan gynhaliol, ac yn byw drwy gyd-ddibynniaeth. Dydyn nhw ddim yn trin arian, ad-dalu cymwynasau yw sail eu economi. Maent yn setlo anghydfod rhwng ei gilydd, ac yn dod i gyfaddawd. Rhoddant werth ar y gwaith o fagu plant, ac mae ganddynt ddiwylliant cyfoethog sy’n atgyfnerthu’r syniad o berthyn. Uwchlaw popeth, mae’r bobl yn profi hapusrwydd a bodlonrwydd dwfn.

 Atgoffodd Shan ni nad oedd eisiau dychwelyd i ddyddiau caled ei hen-famgu (a esgorodd ar 22 o blant), ac nid oedd am wyngalchu’r gorffennol. Ond mae hi ei hun hyd yn oed yn gallu dwyn i gof ddyddiau cneifio ar fferm Nantllwyd (ger Soar y Mynydd) lle byddai y dasg yn cymryd tridiau, a lle deuai pawb ynghyd.

Rhaid cynnwys dipyn o Waldo ym mhob sesiwn, a’r llinellau ddaw i gof yw disgrifiad y bardd o ddyddiau’r cynhaeaf yn ei ardal ef,

 

                        ‘Cof ac arwydd, medel ar lethr eu cymydog,

                        Pedair gwanaf o’r ceirch yn cwympo i’w cais,

                        Ac un cwrs cyflym, ac wrth laesu eu cefnau

                        Chwarddiad cawraidd i’r cwmwl, un llef pedwar llais.’

                                                                                                                                    Preseli

I brofi nad rhamantu am y gorffennol yr oedd, soniodd am brofiad go ddiweddar yn ei chymuned bresennol, Capel Curig, yn trefnu’r eisteddfod bapur bro yn y pentref. Yn ystod cyfnod y clwy traed a’r genau, cafodd y pentref gyfle i ddod ynghyd i gystadlu, a’i hatgof hi o’r noson yw llond stafell o bobl yr ardal yn chwerthin lond eu boliau. Does dim rhaid i bawb yn y gymuned gytuno a’i gilydd, ond mae angen iddynt ddysgu cyd -fyw a dibynnu ar ei gilydd.

Daw Shan at y mater hwn o ddatblygu cymuned o safbwynt Daearyddiaeth.

Tynnodd ein sylw at waith Bryden sy’n talu sylw i le. ‘How important it is to be place-focused’ , a mor greiddiol yw dysg pobl leol.

Drwg y drefn addysg yw ein bod yn ein magu i gredu nad oes gwerth yn ein cynefin ein hunain. Holl fyrdwn y drefn addysg yw nad yw ein lle ni ‘yn ddigon da’, a bod rhaid inni Adael os ydym am fynd ymlaen yn y byd. Ond mae’n bwysig dysgu hanes diwylliannol eu hardal leol i blant. Mae hyn yn eu grymuso.

 Prif ddarganfyddiad y noson i mi oedd cyflwyniad Shan i waith Euros Lewis.

Mae ganddo 2 bapur ar y We – un yn mynd nol i 2007 – A Welsh Geometry of Community and Culture, a’r llall yw Living With Our Landscape. Mae son fod Euros Lewis yn rhoi sgwrs ym Mangor yn yr Hydref, felly edrychwn ymlaen at hynny. Mae Euros yn tynnu sylw at y nifer o enwau a thermau sydd gan y Cymry am eu cynefin – bro, cymuned, y filltir sgwar, cymdogaeth ac ati.

 Beirniadaeth mwyaf Euros Lewis yw o’r bobl sy’n gwthio ‘straight line thinking’, lle mae’r canlyniad wedi ei benderfynu cyn cychwyn ar y gwaith. ‘Communities with imagination need not apply’ yw hi mor aml. Dywedodd Shan ei hun fod y cynllunwyr hyn bob tro yn cychwyn efo beth sydd ar goll yn y gymuned, yn hytrach nac edrych am yr hyn sydd gan y gymuned. Rhaid cychwyn yn bositif, efo’r potensial sydd gan bob cymuned.

‘Filling the gaps’ yw’r feddylfryd bob tro, yn hytrach na ‘growing from within’. Golyga hyn ymddiried yn ein cymunedau. ‘You cannot plan on a map, we need a field map that places us inside the landscape’

Mae Living with our Landscapes yn swnio yn bapur difyr hefyd, lle mae’n cyfeirio at waith beirdd, a’r modd mae beirdd Cymru yn uniaethu efo’r tir. Dyfynnodd linellau cyntaf Preseli, lle mae Waldo yn enwi’r mynyddoedd, ac yn datgan eu bod

                         ‘Wrth fy nghefn ym mhob annibyniaeth barn’

a Parry Williams yn dychmygu sut y daw ‘crac i gyhyrau Eryri’ pan gyhoeddir y newyddion am ei farw.

Ond nid oes unrhyw gydnabyddiaeth swyddogol i hyn. Mae llwybr arfordir Penfro, ger Trefin, yn cyfeirio at lwybr yr arfordir. Mae’r rhan fwyaf o Gymry yn dod i Drefin am iddynt ddysgu fel plant,

            ‘Nid yw’r felin heno’n malu/ Yn Nhrefin wrth fin y mor’

Ond er mai’r felin maent yn chwilio amdani, nid oes unrhyw arwydd yn cyfeirio ati.

Nododd Elen Huws iddi glywed pobl o’r tu allan yn trafod Dyffryn Nantlle, ac yn ychwanegu, “Shame about the people and the quarries” !

            Rhaid inni herio’r agwedd hon.

Cyfeiriodd Shan at waith Margaret Ledwith (gweler fan hyn) – sy’n mynd ar drywydd gwaith Paulo Freire (Practise of freedom and not the maintanance of the status quo – gweler fan hyn am fwy)

Mae Euros Lewis yn gweithio ar bapur ar anarchiaeth ar hyn o bryd, ac yn herio’r darlun negyddol ohono.

Gorffennodd Shan ei sgwrs gyda cais arnom i gasglu storiau, achos o’r rhain yr ydym yn dysgu. Soniodd am Wyddel oedd wedi bod yn godro pres o Ewrop am flynyddoedd. Grant tuag archeoleg oedd o’n ei gael, yn llenwi’r ffurflenni i gyd mewn Gwyddeleg, a neb yn ei herio am flynyddoedd. Yn y diwedd, edrychodd rhywun i mewn i’w waith, a chanfod nad archeoleg oedd o wedi bod yn ei ymarfer o gwbl. Yn hytrach, roedd o wedi bod yn talu pobl leol i godi waliau sych yn ei ardal. Pan dynnodd rhywun ei sylw at hyn, fe heriodd ei diffiniad o Archeoleg. “It’s archeology from what we understand of it here” dadleuodd yn chwyrn. “We are building the archeology of the future”!!

Ac mae llawer o wir yn y stori honno.

Mae yna gymaint o bobl yn gwneud ei bywoliaeth o rannu rhyw grantiau penodol a thicio’r bocsys iawn. Ond dydi’r grantiau a’r ffurflenni hyn ddim yn symud pethau yn eu blaenau o gwbl. Soniodd Shan am brofiad ei merch yn mynd drwy dudalen swyddi yn y Daily Post bob dydd Iau, a cwbl oedd y swyddi oedd pobl ticio bocsys a chynnal y drefn.

Cwestiwn ei merch oedd “Lle mae swyddi y beirdd ryfelwyr?” Dyna’r bobl sy’n arwain ac yn newid cymdeithas.

Nid yw pobl yn byw mewn prosiectau. Yn hytrach maent yn byw, ac mae angen i reolwyr prosiectau sylweddoli hynny.

Y peth pwysicaf ddywedodd Shan oedd fod yn rhaid inni ail-gydio ym mhwy ydyn ni, a chymryd gofal o’n dyfodol ein hunain. Petai pawb yn gofalu am ei gilydd, fyddai dim angen son am ddatblygu cymuned.

cynefin a chymuned rhan 2 – cynaladwyaeth

CYNALADWYAETH 25 Mehefin 2013

gyda Sara Ashton

Sefyll mewn cylch yr oeddem, rhyw ddeg ohonom, a’n hoedran yn amrywio o 10 i 60. Roedd pawb wedi cael label, siopwr, cigydd, teulu, ysgol, fferm, gwely a brecwast, capel ac ati, ac roedd un yn dal pelen o wlân. Roedd y cyntaf (y Ffermwr) yn cyflenwi ei gig i’r Cigydd (ac yn pasio’r gwlân), y Cigydd yn ei basio i’r wraig Gwely a Brecwast, honno yn ei thro yn cael bwyd gan y Siopwr (ac yn pasio’r gwlân), hwnnw yn ei basio i’r Ysgol, gan ei fod yn gwerthu da da i’r plant, ac felly ymlaen. Buom yn chwarae y gêm hon am rai munudau, ac erbyn hynny, roedd y belen wlân wedi ffurfio gwe reit gain yn ein clymu efo’n gilydd.

“A dyna ddangos” meddai Sara Ashton, oedd yn gyfrifol am y sesiwn, “sut mae aelodau cymuned yn ddibynnol ar ei gilydd. Unwaith mae bygythiad i’r gymuned honno, wrth i’r ffermwr gael cynhaeaf gwael, mae’r gwe yn dechrau breuo, ac mae hwn yn effeithio ar yr holl gymuned”

Wrth inni ollwng ein darn ni o wlân, roedd y cyfan yn llacio a’r patrwm yn mynd. A’r hyn ddaeth i’m meddwl oedd geiriau Waldo yn ei gerdd fawr, Brawdoliaeth,

Mae rhwydwaith dirgel Duw

Yn cydio pob dyn byw;

Cymod a chyflawn we

Myfi, Tydi, Efe.

Mae’n gwerthoedd ynddo’n gudd,

Ei dyndra ydyw’n ffydd;

Mae’r hwn fo’n gaeth, yn rhydd.

Hyd yn oed os ydych yn anghredadun, newidiwch y gair ‘Duw’ efo ‘cymuned’ ac mae’r gerdd yn dal yn berthnasol. Ond ar nos Fawrth, cefais gyfle, drwy ymarferiad syml, i weld y gwe ar waith ar ffurf pelen wlân.

Cynaladwyaeth oedd testun Sara, a llwyddodd i wneud pwnc eitha trwm a dwys yn ddifyr. Uwchben paned a chacen, holodd y cwestiwn “Be ydych chi ei angen i wneud paned o de?” a daeth yr atebion – cwpan, dŵr, te, gwres a llefrith a siwgr o bosib.

Ar ddalen o bapur, dyma ddechrau mynd ar drywydd rhai o’r pethau hyn – te, dŵr a gwrês. Mewn dim, roedden ni’n gweld mor gymhleth oedd y daith i gael y te o wlad bell i’n cwpan de. Felly hefyd efo’r dŵr a’r broses o’i wresogi. Dim ond er mwyn cael paned o de, rhaid inni gael pobl a phrosesau cymhleth o gludo a phrosesu. Mae’r rhain i gyd yn gadael eu hôl ar y blaned.

Tase gennym ni blaned efo adnoddau di-ddiwedd, fydde dim ots, ond gan mai un blaned sydd gennym, mae ein ffordd ni o fyw yn golygu fod rhaid i eraill fyw ar lai.

Er mwyn i ni gynnal ein safon byw, rydym yn dwyn adnoddau o’r Gorffennol (glo a fforestydd) ac yn cymryd oddi wrth bobl y Dyfodol. O’i roi felly, mae’n swnio yn farus iawn.

Cawsom ddiffiniad o Gynaladwyaeth, i ddarparu cenedlaethau’r Presennol gyda’r hyn sydd ei angen i fyw, heb atal cenedlaethau’r Dyfodol i gyflenwi eu hangenion hwythau.

Os ydym eisiau gweld ydi’n ffordd ni o fyw yn fwy nag y dylai fod, gallwn fynd ar y wefan Our Planet – http://calculator.bioregional.com.

Petai pawb yn y byd yn byw fel y gwnawn ni yng Nghymru, byddai angen tair planed arnom. Weithiau, mae hyn o ganlyniad i bolisiau Llywodraeth, ond dri chwarter yr amser, mae’n ganlyniad i’n dewisiadau personol ni. Felly gallwn wneud rhywbeth i newid y sefyllfa!

Ffilm ddefnyddiol: The Story of Stuff

Sioc i lawer oedd gweld ein dibynniaeth ar olew. Roedden ni’n cael trafferth i feddwl am rywbeth yn ein bywydau sydd ddim yn dibynnu ar olew yn y broses o’i gynhyrchu. A dydi hyn ddim ond ers rhyw gan mlynedd. Bellach rydym wedi cyrraedd y pwynt olew brig. Daethom o hyd i 90% o’r holl olew sydd yn y byd. Rydym eisioes yn defnyddio pedair gwaith yr olew y daethom  o hyd iddo. O hyn ymlaen, llai a llai o olew fydd ar gael. Felly,y neges amlwg ydi fod yn rhaid inni wneud rhywbeth yn ei gylch.

Y rheswm mae pethau wedi cyrraedd pwynt argyfwng yw fod tymheredd y blaned yn codi oherwydd ein gor-ddibyniaeth ar olew. I’r amheuwyr yn ein mysg, roedd siartiau i ddangos fod tymheredd y blaned yn uwch nag a fu ers unrhyw gyfnod mewn hanes. Cawsom siart hefyd yn dangos canlyniadau hyn, ac rydym wedi eu profi bellach – newid yn yr hinsawdd, lefel y mor yn codi, llifogydd a llawer o bethau digalon eraill.

Chwarae teg iddi, roedd Sara wedi ein rhag-rybuddio. Erbyn diwedd yr awr gyntaf, byddem yn teimlo yn ddigalon iawn, erbyn diwedd yr ail awr, byddem yn teimlo yn llawer gwell oherwydd yr hyn y gallem ei wneud i newid y sefyllfa!

Y wers amlwg felly oedd fod rhaid inni ddechrau byw o fewn ein hadnoddau, os ydym eisiau byw yn iach ac yn hapus (a pharhau fel hil ddynol ar y ddaear!) Cawsom lun tri cylch – Y Blaned, Pobl a Chyfoeth. I gadw pethau yn iawn, dylai’r 3 cylch fod yr un faint.

Y broblem yw fod y cylch Cyfoeth wedi tyfu yn llawer mwy na’r ddau arall. Wrth iddo dyfu fel hyn, mae’n trechu’r ddau gylch arall.

Dydi’r Cyfoeth eithriadol hwn ddim yn arwain at Hapusrwydd.

Fedrwn ni ddim cynnal economi iach heb bobl iach.

Fedrwn ni ddim cynnal economi heb adnoddau i’w gwerthu.

Rhaid i rywun fod yn cadw’r cyd-bwysedd, a dyma swyddogaeth llywodraeth

Peth newydd soniodd Sara amdano oedd Gwytnwch, ac fe’i diffiniodd fel hyn

Gwytnwch – Gallu unigolyn/ cymuned i ymdopi â sioc, dod dros helbul, neu addasu’n adeiladol i newid mewn amgylchiadau.

Ffilm defnyddiol: The Power of Community

Cynaladwyaeth – y gallu i barhau

Gwytnwch – y gallu i ymdopi gyda newid sydyn mewn amgylchiadau.

Gan fod newid am fod, rhaid inni feithrin y gwytnwch i barhau.

Cawsom un siart syml i orffen , ac arno y gair bywyd. Beth ydym wirioneddol ei angen i fywyd?

Awyr iach, bwyd, cyrff iach, gwres, cysgod, gwaith a’r gallu i symud o le i le.

Dyna’r hanfodion.

Cymrodd dau grwp un o’r rhain yr un, a dechrau ei hastudio. A dangosodd Sara fod hon yn ffordd o ddatrys y broblem. Yn lle bod anferthedd y broblem yn ein llethu, beth am ei dorri lawr i nifer o ffactorau bach, ac edrych yn fanwl ar y rhain? Mae’n ei wneud yn llawer haws.

Roedd y grwp arall yn edrych ar fwyd, a’n grwp ni yn edrych ar Ynni.

Roeddem yn gosod YNNI yn y canol, ac yn enwi gwahanol ffyrdd o’i gael – olew, nwy, glo, coed, ynni gwynt, ynni haul. Dyma ddewis un o’r rhain (coed) a meddwl oedd yna ffordd o gael hwn oedd yn peri llai o ddrwg i’r amgylchedd.

I ddarllen:

cynefin a chymuned – sesiwn 1 – i’r pant y rhed y dwr

SESIWN NESAF: NOS FAWRTH, MEHEFIN 25 – SARA ASHTON, CYNALADWYAETH

Mehefin 19 – Sel Williams

Rywsut, roedd o ‘run fath â bod yn ôl yn yr ysgol, saith ohonom rownd bwrdd yn Neuadd Goffa Penygroes, yn gwrando ar athro. Ar yr olwg arall, roedd o’n wahanol i fod yn yr ysgol oherwydd a). roedden ni yno o ddewis b). roedden ni’n dysgu am ein hardal, ac yn dysgu rhywbeth perthnasol.

Economi oedd y pwnc, a dydi o ddim yn bwnc sy’n peri i rHywun ddawnsio efo brwdfrydedd. Ond, – gyda chymorth paned a chacen – a chyflwyniad difyr, cawsom ddwy awr hynod.

Sut mae’r gymuned yn cael y pethau materol mae nhw eu hangen? Dyna oedd y cwestiwn mawr. Sut mae nhw’n cael bwyd a thai a phethau sylfaenol bywyd?

Yma, yng Ngwynedd, amaeth oedd sylfaen ein bywyd tan y G19. Ond y stori gyfarwydd oedd fod mwy a mwy o dir yn cael ei grynhoi i ddwylo llai a llai o bobl. Mae eu henwau yn gyfarwydd – Yr Arglwydd Penrhyn, Lord Newborough, Asheton Smith. Y stadau mawr hyn oedd yn rhentu tir i ffermydd bach. Rhwng 1600 – 1800, cododd rhenti yn aruthrol. Tan 1600, roedd cymuned yn cynhyrchu yr hyn oedd ei angen ar ei chyfer..

Ond yna, mi dyfodd Llundain. Mor gynnar â 1750, roedd 15% o boblogaeth Lloegr yn byw yn Llundain. Doedd ganddyn nhw mo’r gallu i fwydo a dilladu eu hunain, felly wrth i Lundain dyfu, roedd rhaid i eraill gynhyrchu bwyd iddynt. Beth oedd yn cael ei symud i Lundain rhwng 1600-1800? Gwartheg! Cawsom wybodaeth ddifyr am hanes y porthmyn.

Gweler llyfr gan Twm Elias ar y pwnc. Roedden nhw yn mynd â gwartheg i Lundain, ac yn dod ag arian yn ôl. Am fod lladron yn ymosod arnynt ac yn dwyn yr aur, dyma ddechrau cynhyrchu arian papur, a chael banciau cynnar (megis Banc y Ddafad Ddu a Banc y Ceffyl Du, sef tarddiad Banc Lloyds). Yn y diwedd, roeddent yn cynhyrchu mwy o bapurau arian nag oedd yna o aur, a dyna ddechrau yr arferiad presennol o drin arian nad sydd yn bod.

Wrth i stadau ddechrau cynyddu eu rhent, roedd yn rhaid i’r tenant ganfod mwy o brês i’w talu. Felly roedd rhaid cynhyrchu mwy nag oedd y gymuned leol ei angen er mwyn gallu ei werthu i gael pres wrth gefn.

 Y Chwyldro Diwydiannol yn 1800 oedd y trobwynt mawr, a newidiodd y byd.  Mynn llawer fod  hwn wedi cychwyn yng Ngogledd Lloegr gyda’r melinau cotwm, ond fedrech chi ddim cael melinau cotwm efo toau gwellt! Roedd y diwydiant llechi yn greiddiol i’r Chwyldro Diwydiannol. Ym 1898 roedd y chwareli yn eu hanterth.

1900 (credwch neu beidio) roedd mwy o chwarelwyr na glöwyr (17,000 o chwarelwyr a 15,000 o lowyr) yn y Gogledd.

Parhau i gynyddu wnaeth cyfoeth yr arglwyddi lleol. Roedd Lord Newborough yn berchen ar 30,000 o erwau yn 1850 ac roedd yn derbyn £200 mil mewn rhent. Mae dyfyniad gan Asheton Smith – Everything you see, I own.

Yn ol y darlun a gawsom, mae’n edrych fel cylch – Arian – Cyfryngau Cynhyrchu – Cynhyrchu – Arian/ Elw. Ond nid cylch mohono, ond spiral. Wrth i’r cynhyrchu gynyddu, mae’r elw yn cynyddu, ac mae’r arglwyddi yn mynd yn fwy fwy cyfoethog. (Pen draw hyn ydi eu bod yn sbyddu’r adnoddau ac yn difa’r blaned….)

Wedi gwasgu y gweithwyr i’r eithaf, trodd yr arglwyddi ei golygon at y tiroedd comin.

1765 – 1/3 o Sir Gaernarfon yn dir comin

1845 – 1/8 “         “                “         “

Pam? Oherwydd y symudiad i gau’r Tiroedd Comin

Darllenwch lyfr David Thomas – Cau’r Tiroedd Comin

1790-1815 – Deg deddf Cau’r Tiroedd Comin

Roedd pethau yn wahanol yn Nyffryn Nantlle, – am y rheswm syml i’r Arglwydd Newborough fod ar ei hôl hi! Erbyn iddo fod drio hawlio y tir comin ym 1826, roedd y Cymmrodorion Llundain wedi dod yn ddigon gwleidyddol i sylweddoli yr hyn oedd yn digwydd, bu protestiadau mewn llefydd fel Rhostryfan, a rhwystrwyd Newborough rhag ei gymryd. Mae talpiau helaeth o ucheldir Dyffryn Nantlle wedi aros yn dir comin.

Bu protestiadau yn Llanberis, ond anfonodd Asheton Smith garisiwn o’r Scottish Highlanders i’w rhwystro.

Mae hyn yn ofnadwy o bwysig. Os oeddech chi yn chwarelwr yn Neiniolen, ac yn streicio, nid yn unig roeddech yn colli eich gwaith, ond yn colli eich cartref.Ond os oeddech chi yn dyddynwr yn Rhostryfan, ac yn streicio, gallech golli eich gwaith, ond doedden nhw ddim yn gallu eich taflu allan o’ch cartref.

Yn 1840, roedd 2,000 o chwarelwyr yn Penrhyn, 2,000 yn Ninorwig, 1,000 yn Ffestiniog a 1,000 yn Nyffryn Nantlle – sef cyfanswm o 6,000 o chwarelwyr (gweler fan hyn am ffigyrau manwl am Ddyffryn Nantlle o 1880au).

Ar ffermydd llai, roeddent yn codi rhent mor uchel fel na allai pobl eu talu. Roedd yn rhaid iddynt fynd i weithio yn y chwarel neu werthu eu tir. Roedd hyn yn rhywbeth oedd yn digwydd ar draws y byd, yn rhan o’r diwydiannu. Roedd hefyd yn troi gwerin gwlad yn broletariat. Nid symud o’u gwirfodd a wnai pobl, ond roedd grymoedd economaidd yn eu gorfodi i symud. O ganlyniad, collent gysylltiad efo’u gwreiddiau.

Darllen Gwyn Alf Williams The Merthyr Rising

 1801  – 4,000 o bobl yn nhref Caernarfon

1851 – 10,000 “     “       “      “

Roedd llawer yn ymfudo, mynd i’r Unol Daleithiau. Roedd y diwydiant llechi yn un byd eang cyn bod son am Globaleiddio.  1800-1900, fe ddyblodd poblogaeth Sir Gaernarfon (er gwaetha’r allfudo)

Yr hyn ddigwyddodd yn niwedd y G19 oedd twf undebau llafur. Wrth i’r gweithwyr drefnu eu hunain yn undebau, roedd llai o elw yn mynd i ddwylo’r meistri. Roedd grym y dosbarth gweithiol yn fwy. Gwlewyd hyn yn nhref Caernarfon gyda gweisg, llawer yn darllen, bwrlwm diwylliannol a phobl yn magu mwy o hyder. Law yn llaw a hyn, cafwyd syniadau newydd am wleidyddiaeth a chrefydd. Cyfnod sefydlu yr ILP, Independent Labour Party.

Daeth asiad o Gymreictod/ Sosialaeth a Chrefydd radical.

Yr hyn roddodd y farwol i hyn oedd y Rhyfel Byd I (1914-18). Mae y ffigyrau yn syfrdanol.

1915 – 13% o ddynion cyflogedig yn listio, 40% o’r diwaith yn listio. Doedd y chwareli ddim yn gweithio yn ystod y Rhyfel (non essential work)

Fe laddwyd chwarter y chwarelwyr sgilgar yn Rhyfel Byd I.

Fe chwalwyd y Mudiad Sosialaidd wedi’r Rhyfel. Yn ei le, cafwyd mudiad Llafur oedd yn gofyn am subsidy ac am system les. Mudiad oedd yn gofyn, nid mynnu ydoedd. Yr unig beth wnaeth Rhyfel Byd I oedd adfer elw ar draul colli gwaed, gan ddinistrio gobaith am gael rhwybeth yn lle’r drefn gyfalafol.

Mae hanes y diwydiant llechi yn yr G20 yn hanes o grebachu. Ond mae’r ffigyrau yn dal i’n sobri e.e. Yn ol y Times, roedd yr Arglwydd Penrhyn yn gwneud £150,000 o elw y flwyddyn yn ail hanner y G19 ar Chwarel y Penrhyn yn unig.

Yr hyn sy’n drist heddiw yw ein bod ymysg gwledydd tlotaf Ewrop, er gwaethaf cyfoeth naturiol Cymru.

Cawsom ffigyrau pellach ar sail rhyw – e.e. Ym 1937, yr oedd 8,700 o ddynion yn gyflogedig, ond dim ond 340 o ferched.

Rhwng 1931-39, roedd canran y diwaith yng Nghymru rhwng 23%- 37%. Yn ystod y 30au, fe gollon ni 20% o’n pobl (ifanc gan mwyaf). Roedd hyn yn ddamniol i’r Gymraeg.

I gael gwaith, rhaid oedd gadael Cymru. Diben y drefn addysg oedd addysgu pobl iddynt adael Cymru. Pa werth felly oedd i’r iaith Gymraeg?

Felly i grynhoi, mae yn hawdd iawn gweld pam bod Cymru a Dyffryn Nantlle mewn cymaint o dwll. Y gwaith rwan yw meddwl sut i’w chael allan o’r twll hwnnw.

cynefin a chymuned

Mae cwrs Cynefin a Chymuned yn dechrau mewn llai na pythefnos. Cysylltwch a ni i gadw lle.

blodyn yr wythnos nesaf

Sioe Blodyn yr wythnos nesaf yn Nhalysarn – Mehefin 13 a 14 – tocynnau ar gael yn Antur Nantlle.

am dro yn y glyn

Yr wythnos ddiwethaf cynhaliodd Llenyddiaeth Cymru daith o gwmpas Glynllifon, gyda’r hanesydd lleol John Dilwyn Williams, a’r awdur Gwen Pritchard Jones. Cafodd Dyffryn Nantlle 2020 y syniad am y daith ym mis Hydref. Ar y diwrnod daeth dros 40 i wrando ar y ddau. Dyma rhan o’r daith:

Mae gan Gwen gysylltiadau teuluol gyda Glynllifon. Cafodd ei hysbrydoli i ysgrifennu un o’i nofelau, Pieta, am hanes un o fonedd y Stad, Maria Stella Petronilla. Ar y pryd, ar droad y 19canrif, roedd stad ei gwr, yr Arglwydd Newborough,yn un o’r mwyaf yn Cymru, 30,000 o erw, a gwasgai £20,000 y flwyddyn o’i denantiaid (gweler fan hyn am fwy am Pieta).

Mae gan Dyffryn Nantlle 2020 fwy o syniadau i ddatblygu teithiau a thwristiaid llenyddol yn yr ardal. Oes gennych chi rai?

taith glynllifon ar wyl banc mis mai

Un o’r pethau mae Dyffryn Nantlle 20/20 wedi bod yn prysur gwneud yw cysylltu gyda mudiadau eraill, i’w hannog trefnu pethau yn yr ardal, i bobl lleol ac i help tynnu pobl i’r ardal i wario arian.

Un o’r rhain yw Llenyddiaeth Cymru. Fel canlyniad, mae Llenyddiaeth Cymru wedi trefnu taith o gwmpas Glynllifon ar Fai 4ydd, fel rhan o’i raglen cenedlaethol. Awgrymodd DN20/20 y thema (yn ogystal a sawl thema arall!).

I gael blas ar y taith, roedd cyfweliad ar raglen Tudur Owen gyda John Dilwyn yr wythnos diwethaf am Ty Chatsworth, a sefyllfa’r gweision yno: